Bir metinde katılanlar şeması ve programlar nasıl bulunur? Örnekli anlatım.

MEHMET MERİÇ UÇAR

TAVŞAN İLE KAPLUMBAĞA

Tavşanın birisi çok övünüyormuş.
-  Bu ormanda benden hızlı koşan yoktur. Varsa gelsin yarışalım diye söyleyip geziyormuş. Kaplumbağa bir gün:
- O kadar böbürlenme kendine de o kadar güvenme. Ben senden daha hızlı koşarım. İstersen yarışalım, demiş.
Tavşan kaplumbağanın bu sözlerine kahkahalarla gülerek:
- Sen mi benimle yarışacaksın. Diyerek alay etmiş. Ama yinede yarışı kabul etmiş.
Yarışın başlangıç ve bitiş yerlerini belirlemişler, yarış başlamış.
Tavşan çok hızlı başlamış. Ama biraz ileriye gidince geri dönüp bakmış ki tavşan, kaplumbağa hiç görünmüyor. Yatmış bir ağacın dibine uyumuş. Uyandığında bakmış ki kaplumbağa yarışı bitirmek üzere.
Tavşan koşmuş fakat kaplumbağa varış yerine ondan önce ulaşmış.
Kaplumbağa tavşana:
“ Hiçbir zaman kendini başkalarından üstün görme.
Sen, uyudun, ben çalışarak seni geçtim” demiş…

Yazar bu yazısında ana fikri yazının sonunda şu şekilde belirtmiştir: “Hiçbir zaman kendini başkalarından üstün görme.” Yazarın da okuyuculara aktarmak istediği ana fikir ve düşünce bu olmalıdır. Eseri okuduğumuzda çıkarılan ana fikir esere hiçte yabancı gelmemekte ve eser ana fikirle uyum göstermektedir. Bu fikrin ötesinde başka anlamlar da çıkartılmaktadır.

           

            Tavşan ile kaplumbağa arasında geçen diyalogda, tavşanın kendisini üstün görerek kaplumbağa ile alay etmesi sonucu gelişen olaylar görülmektedir. Yaptıkları yarış sırasında tavşan, yarışı kazanacağına emin olduğu için  koşmaktan vazgeçerek uyumaya karar vermiştir. Uyandığında ise kaplumbağanın çizgiye geldiğini görmüş ancak koşsa da yetişememiş ve yarışı kaybetmiştir. Tavşandan daha yavaş ilerlese de bu yarışın kazananı kaplumbağa olmuştur. Bu olaydan ders çıkartması gereken taraf ise kendisinin hızıyla övünerek kaplumbağayı aşağılayan tavşandır. Bu durumda sırasıyla belirtilecek olunursa;

1)      Öncelikle olayda ilk olarak göze çarpan nokta kaplumbağanın azmi ve sonucunda elde ettiği başarısıdır. Bu ilk programı ifade etmektedir. Kaplumbağa, tavşana bir ders vermek istemektedir bu yüzden durmadan yarışına devam etmiş ve kendi yavaşlığını olumsuz bir durum olarak görmeyerek azimle ilerlemiştir.

2)      İkinci olarak olayda tavşanın kendini üstün görme davranışı değerlendirildiğinde karşıt program ortaya çıkacaktır. Kibirli olduğu için ve yarışı kazanacağı inancıyla kendine güvenerek uykuya dalmıştır ancak sonuçta yarışı kaybetmiş ve başarısız olmuştur.

3)      Üçüncü program ise kaplumbağanın tavşanı kendisiyle yarışmaya ikna etmesidir. Kaplumbağa, tavşanın herkesten hızlı koştuğunu düşünerek övünmesi, kendini üstün görerek alay etmesi karşısında yarışmayı teklif etmiş ve bu şekilde ona ders verme amacını sahte programla gizlemiştir.

4)      Tüm bunlar sonucunda kaplumbağanın onu yarışta geçmesi ile tavşan, kendini üstün görme davranışının yanlışlığını fark etme fırsatı yakalar. Herkesten hızlı olduğunu ve her yarışı kazanacağını düşünen tavşan, sırf bu düşüncesi sebebiyle yarışı kaybetmiştir. Bu durumda kendisine bir ders çıkartması gereklidir. Bu da aslında tavşanın olaydaki başarısıdır ve aynı zamanda dördüncü programdır.

Bu dört aşamayı sırasıyla açıklamak gereklidir.

I) KAPLUMBAĞANIN BAŞARI HİKÂYESİ:

  Kaplumbağa kendini beğenmiş, kendini öven tavşanı görmüştür. Tavşanda bulunan kibrin ona zarar vereceğini bilmektedir. Ona bir yarış teklif eder bu kısım tahkiye şemamızdaki yönlendirmeyi yani ilk kısmı ifade eder. Tavşana ders vermek istemesi kaplumbağayı yarış teklif etmeye iter. Kaplumbağa tavşanı ders vermek için bir plan yaparak onu yarışa ikna eder. Plan yapması tahkiye şemasında güç, planın uygulanıp yarış yapılması ise iş, icra bölümünü ifade eder. Böylece amacına ulaşır ve tavşana dersini verir. Bu işlem ise tahkiye şemasında takdir,mükafat kısmını oluşturur.

  Bu durumda hikâyenin tahkiye şemasını şu şekilde gösterebiliriz:

YÖNLENDİRME	GÜÇ	İŞ, İCRA	TAKDİR
Tavşana ders vermek istemesi, Kaplumbağayı bir yarış teklif etmeye götürür	Bir hile planı yapar.	Yarışın yapılması	Kaplumbağanın yarışı kazanması

Metnin başı ile sonu arasındaki kader dönüşümünü şu şekilde özetleyebiliriz:

Y(Ders vermek istemesi) Þ [ (Kaplumbağa V Kazanmak ) ž (Kaplumbağa Λ Kazanmak) ]

Şimdide programdaki rol tespitlerini yapalım. Bu rollerin tespitlerin değişmeyen klasik sorular sorulur.

Soru: Bu metinde yapılan temel iş nedir?

Cevap: Yarış yapılması. (Nesne)

Soru: Bu işin yapılmasını kim istemiştir?

Cevap: Tavşana ders verilmek istenmesi. (Yönlendirici)

Soru: Bu işi kim yapmıştır?

Cevap: Kaplumbağa. (Özne)

Soru: Özneye kim yardım etmiştir?

Cevap: Kaplumbağanın azmi ve sabrı, tavşanın kendini beğenmişliği. (Yardımcı)

Soru: Özneye kim karşı çıkmıştır?

Cevap: Kaplumbağanın yavaşlığı tavşanın hızlı olması. (Engelleyici)

Bu durumda masalın roller tablosu şu şekildedir:

1)      Yönlendirici: Tavşana ders verilmek istenmesi

2)      Nesne: Yarış yapılması

3)      Özne: Kaplumbağa

4)      Yardımcı: Kaplumbağanın azmi ve sabrı, tavşanın kendini beğenmişliği.

5)      Engelleyici: Kaplumbağanın yavaşlığı tavşanın hızlı olması

6)      Yararlanan: Kaplumbağa

Kaplumbağanın genel başarı hikayesinin tahkiye şemasını şu şekilde oluşturabiliriz:

II) TAVŞANIN BAŞARISIZLIĞI HİKÂYESİ: Karşıt Program

Tavşanın hikâyesi daha farklı gelişmiştir. Kaplumbağa tarafından yarışa çağrılarak yönlendirilmiş ve kendisinin hızlı olduğunu kanıtlamak için kaplumbağa ile yarışarak yenilmiştir ve de kendisi küçük düşerek dersini almıştır. Bu program birinci programın karşıt programıdır:

YÖNLENDİRME	GÜÇ	İŞ, İCRA	MÜKÂFAT, TAKDİR
Yönlendiren Kaplumbağa yönlendirilen ise tavşandır.	Tavşan uyuyunca kaybedeceğini düşünememiştir.	Tavşan kendine fazla güvenip uyuyarak yarışı kaybetmiştir.	Tavşan bu kadar kibirli olmamasın gerektiğini bu kadar kendini övmemesi gerektiğini anlayarak dersini almıştır.

Metnin başındaki ile sonunda bu kader değişimini şu şekilde inceleyebiliriz:

Y(Kaplumbağa) Þ[ (Tavşan Λ Yarış) ž (Tavşan V Yarış) ]

Bu durumda masalın roller tablosu şu şekildedir:

1) Yönlendirici: Kaplumbağa

2) Nesne: Yarış

3) Özne: Tavşan       

4) Yardımcı: Kaplumbağa

5) Engelleyici: Tavşanın kötü davranışları ve kibri

6) Yararlanan: Tavşan (ders almak anlamında)

            

Tavşanın’nın başarısızlık hikayesinin temel tahkiye şemasını şöyle gösterebiliriz :

III) KAPLUMBAĞANIN UYGULADIĞI SAHTE PROGRAM

           

            Tavşan ormanda kendi kendine böbürlenip benden daha hızlı koşan yok demekteymiş, bunu duyan kaplumbağa ise bizim tabirimizle tavşana sahte bir program hazırlayarak onu yarışa ikna eder ve tavşan kendine çok güvenip etrafındakileri küçük gördüğü için kaplumbağa da onun yenileceğini bildiği için bu sahte programla onu kandırır ve yarışırlar sonuç olarak yarışı tavşan kaybeder.

YÖNLENDİRME	GÜÇ	İŞ,İCRA	MÜKAFAT, TAKDİR
Yönlendiren kaplumbağa,yönelen ise tavşandır.	Tavşan, sahte programa kanmıştır.	Yarışı kazanamayarak mahçup olmuş, özgüven kaybı yaşamış.	Küçük düşerek, başkalarınıda küçük görmemesi gerektiğini anlamıştır.

            Metinde yaşanılan kader değişimi şu şekilde olmuştur:

Y (Kaplumbağa) Þ [ ( Tavşan V Yarışı kazanmaya) ž (Tavşan V Yarışı kazanmaya ) ]

            Bu durumda programdaki roller tablosu şu şekilde gerçekleşir:

            1 ) Yönlendirici: Kaplumbağa

            2)  Nesne: Yarışı kazanmak           

            3)  Özne: Tavşan

            4)  Yardımcı: Kendini beğenmişlik

            5)  Engelleyici: Kaplumbağanın zekiliği

            6)  Yararlanan: (-) Tavşan

            Uygulanan sahte program ve tavşanın başarısızlık hikayesinin tahkiye şeması şu şekildedir:

IV) TAVŞANIN BAŞARI HİKAYESİ

Aslında hikaye incelendiğinde tavşan her ne kadar her anlamda zararlı çıkıyor gibi gözüksede aslında tavşanında bu olaydan çıkardığı dersler, alması gereken dersler onun başarı hikayesidir.

YÖNLENDİRME	GÜÇ	İŞ,İCRA	MÜKAFAT, TAKDİR
Kaplumbağanın, tavşanı yönlendirmesi “Hiçbir zaman kendini başkalarından üstün görme”	Tavşanın ders çıkarması	Tavşanın ders çıkarması	Böyle bir olayı tecrübe edinmesi

                   

                    Burada manevi olarak sağlanan bu yararı olan bu programı şu şekilde özetleyebiliriz:

Y (Kaplumbağa) Þ [ ( Tavşan V Tecrübe) ž (Tavşan V Tecrübe ) ]

            Bu programdaki roller tablosunu şu şekilde çıkarabiliriz:

        1)Yönlendirici: Kaplumbağa

        2)Nesne: Ders çıkarılması

        3)Özne: Tavşan

        4)Yardımcı: Kaplumbağa, Tavşan

        5)Engelleyici: Kendini üstün görmesi

        6)Yararlanan: Tavşan

        Tavşanın başarı hikâyesinin tahkiye şeması şu şekildedir:

    Metnimiz dört ana programdan oluşmuştur.Bu programları tek tek inceledik ve yorumladık.Bu metinde dört ana program bulunduğu için okuyanların bu metinden ayrı ayrı anlam çıkarabilirler.Bunun büyük bir nedenide metinde dört ayrı programın bulunmasıdır.Fakat bu metinde yazarın doğrudan işlediği programlar birinci ve dördüncü programlardır.Doğrudan metni bu iki program üstüne geliştirmiştir.