İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI

MEHMET MERİÇ UÇAR
(NOT ÖZET BİÇİMİNDEDİR)

A.İSLAMİYETÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI

Türklerin İslam dinine girmeden önce meydana getirdikleri edebiyattır.Bu dönem edebiyatı genel olarak sözlüdür.Yazılı ürün yok denecek kadar azdır.Eski Türklere ait en eski yazılı belgeler ORHUN YAZITLARI’DIR. Bu yazılı belgelerdeki dili gelişmiş, içeriğinin zengin olması, Türk edebiyatının çok daha eskilere dayandığını gösterir.

A.1Sözlü Edebiyat Özellikleri

Eski Türkler, genel sürek avlarına “sığır”,kurban törenlerine “şölen”; yas ve ölüm törenlerine “yuğ” adını verirlerdi. Bu dini törenler şaman, kam, baksı, ozan adını alan kişiler tarafından yönetilirlerdi. Büyücülük, müzisyenlik, hekimlik, şairlik gibi nitelikleri olan bu yöneticiler, törenlerde “kopuz” denen saz ile bazı destan parçalarını veya koşuk, sagu adı verilerin şiirlerini söylerlerdi.

• Bu dönemdeki şiirler hece ölçüsüyle söylenmiştir.
• Şiirlerde genellikle yarım uyak kullanılmıştır.
• Nazım birimi dörtlüktür.
• Dildeki sözcük sayısı sınırlı kalmıştır, yabancı dillerin etkisi yoktur.
•  Tabiatla iç içe oldukları için sanatçılar benzetmelerde doğadan yararlanmıştır.
• Şiirlerde işlenen konular; kahramanlık, yiğitlik, ölüm, savaş ve aşktır.

A.1.aİslamiyet Öncesi Türk Edebiyatının Sözlü Ürünleri

KOŞUK

Yiğitlik,aşk,doğa gibi konuların işlendiği şiirlerdir.

• Uyak düzeni aaab, cccb, dddb şeklindedir.
•   Halk edebiyatındaki karşılığı  “koşma”, Divan edebiyatındaki karşılığı “gazel”dir.

SAGU

Devlet büyüklerinin ölümü üzerine duyulan acıyı dile getirmek için söylenen şiirlerdir.

• Uyak düzeni koşuktaki gibidir.
• Yuğ törenlerinde söylenen sagunun Halk edebiyatındaki karşılığı “ağıt”, Divan edebiyatındaki “mersiye”dir.

SAV

Bugünkü atasözünün yerine kullanılmış,kısa ve özlü sözlerdir. Bir düşünceyi, bir deneyimi, bir öğüdü, en az sözcükle kısaca anlatan kalıplaşmış sözlerdir. Biçim olarak cümle veya iki dize şeklinde söylenmiştir.

DESTAN

Eski çağlarda, savaş, göç ve afet gibi önemli olayların etkisiyle söylenmiş, uzun, manzum, yiğitlik öykülerinin derlenip düzenlendiği şiirlerdir.

• Olayların toplumda derin izler bırakmış olması
• Kişilerin seçkin ve çok olması
• Olay ve kişilerin olağanüstü nitelikler göstermesi 
• Tanrıların olaylara karışması
• Ulusal dille ve nazım biçimleriyle söylenmesi

İslamiyet Öncesi Türk Destanları

1)Saka Türkleri

• Alp Er Tunga Destanı: Türk-İran savaşlarıyla, Alp Er Tunga’nın (Şehnamede Afrasyap olarak geçen kahramanın) yiğitliklerinin anlatıldığı destandır.
• Şu Destanı: İskender ile Türkler arasındaki savaşların ve Hükümdar Şu’nun destanıdır. Türklerin İskender’le mücadeleleri anlatılmaktadır.

2)Hun Türkleri

• Oğuz Kağan Destanı: Destanı kahramanı Oğuz, doğuştan güzel olan, doğduktan kırk gün sonra büyüyüp gelişen, halka eziyet eden canavarı öldüren,  yaşlanınca yurdunu oğulları arasında paylaştıran bir Türk hükümdarıdır.

3)Göktürkler

• Bozkurt Destanı: Savaşta yaralanan bir Türkün, dişi bir kurt tarafından kurtarılmasını, korunmasını ve Türklerin sözü edilen kurtla bu Türk’ten çoğalmasını anlatır.
• Ergenekon Destanı: Bir yenilgi sonunda Ergenekon’a çekilen Türklerin orada çoğalıp, bir demir dağı erittikten sonra kurtuluşlarını anlatan destandır.

4)Uygur Türkleri

• Türeyiş Destanı: Uygur hakanının, üç kızını insanoğluyla evlendirmeyi uygun bulmayarak tanrıya, kızlarıyla evlenmesi için yakarması ve tanrının bir kurt suretinde görünerek hakanın kızıyla evlenmesi ve Uygur Türklerinin bu evlilikten çoğalması anlatır.
•  Göç Destanı: Türklerin, kutsal taşı Çinlilere vermeleri üzerine, tanrı tarafından cezalandırılmaları; kuraklığın başlaması nedeniyle de göç etmeleri anlatılır.

A.2 Yazılı Edebiyat Özellikleri

İslamiyet öncesi Türk edebiyatına ait,bilinen yazılı ürün çok azdır. Türkler bu dönemde Göktürk ve Uygur alfabelerini kullanmışlardır.İslam öncesi Türk edebiyatının en önemli yazılı eserleri “Orhun Yazıtları” ve “Uygur Metinleri”dir.

ORHUN YAZITLARI

• MS 720-735 yıllarına ait yazıtlardır.
• Bilgi Tonyukuk ve Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır.
• Türklerin milleti alfabesi olan Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.
• Yabancı dillerin etkisinden uzak, yalın biri dil kullanılmıştır.
•  Göktürklerin, bağımsızlıkları için Çinlilerle yaptıkları savaşlar ve bu savaşlar sonucunda devleti yeniden nasıl kurdukları anlatılır. Ayrıca Türk ulusuna seslenilerek birlik içinde yaşamları öğütlenmiştir.
• Yazıtların ilki, MS 720 yılında Bilge Tonyukuk tarafından yazılmış ve diktirilmiştir.İkinci ve üçüncü yazıtlar, Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır. Bu abidelerin biri MS732 yılında Kültigin adına, diğeri ise MS 735 yılında Bilge Kağan adına dikilmiştir.
• Bilge Tonyukuk abidesinde kullanılan dil, oldukça sadedir. Yolluğ Tiginin yazdığı abidelerdeki dil, söylev niteliği taşır.
•  Orhun yazıtları ilk kez 1893 yılında Danimarkalı Thomsen tarafından okunmuştur.

UYGUR METİNLERİ

• Uygur alfabesi kullanılmıştır.
• Daha çok, din ağırlıklı metinlerdir

Altun Yaruk, Sekiz Yükmek, Irk Bitig,  Bögü Han’ın Mani Rahipleri ile Konuşması, Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi